سومین پیش‌نشست همایش بین‌المللی ایران و همسایگان از سوی مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام، انجمن ژئوپلیتیک ایران، شعبۀ انجمن ژئوپلیتیک در خراسان رضوی، مرکز پژوهش‌های آسیای مرکزی و هستۀ پژوهشی سیاست خارجی چندهمسایگی دانشگاه فردوسی مشهد شنبه 2۰ آذر ۱۴۰۰ از ساعت 20 تا 21:45 به صورت مجازی برگزار شد.

در این نشست که به دبیری دکتر سید هادی زرقانی، دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، دکتر جواد عباسی، دانشیار تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد با موضوع «ایران و همسایگان در چشم‌انداز تاریخی» و دکتر محسن خلیلی، استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد با موضوع «بافتار ژنومیک همسایگان خراسان» به بیان نظرات تخصصی پرداختند.

متن کامل سخنان سخنرانان نشست به شرح ذیل است:

دکتر جواد عباسی:

همسایه یک معنی عام یعنی در کنار هم بودن و یک معنی دوستی و هواداری از همدیگر دارد. اگر به این مفاهیم توجه کنیم، ما اهمیت ارتباط با همسایگان با ایران را بیشتر درک خواهیم کرد. همسایگی تا 50 سال پیش مفهوم دیگری داشت و متفاوت از الان بود. در گذشته، خانه‌ها در کنار هم یک شبکه ارتباطی با هم داشتند و روابط صمیمی‌تر بود. تعامل‌ها بسیار خودمانی و نزدیک به هم بود. روابط ایران با همسایه‌های خود نیز در گذشته تاریخی در چنین فضای مشابهی قرار داشته است. این یک واقعیت تاریخی است که روابط ما با همسایگان در طول تاریخ خیلی خوب بوده است و یک جریان پیوسته ارتباطی بسیار گسترده در سطوح مختلف در طول دوره‌های تاریخ وجود داشته است. هر زمان در طول تاریخ شکوفایی داشته ایم، ارتباط معناداری میان همزیستی، مدارای فرهنگی و مذهبی، دوستی با همسایگان وجود داشته است و هر زمان این پیوندها کمرنگ بوده، پیشرفت کمتر شده است.

در چنین فضایی است که شکوفایی در عرصه‌های مختلف رخ می دهد. در این پیوستگی میان همسایه‌ها هر چند مرزبندی وجود داشته است اما جریان همزیستی و همکاری نیز پیگیری شده است. در دنیای جدید به هر دلیلی، مرزبندی‌ها جدید شده است. ظرفیت‌هایی که در طول تاریخ برای روابط ایران با همسایگان وجود داشته است، باید فعال شود و لوازم آن مدارا کردن، توسعه روابط اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، افزایش ارتباط‌های دانشگاهی، دادن بورسیه، فرصت مطالعاتی، توسعه گردشگری و... است. تاریخ منبع گرانبهایی از تجربه برای تقویت پیوندها است و مدیران و تصمیم‌گیران باید این مسائل را پیگیری کرده و از تجربه تاریخی استفاده کنند. ما تا الان به صورت جدی از تاریخ استفاده نکرده‌ایم و نیاز است در این زمینه در عرصه مدیریتی کارهایی انجام شود.

ما باید ظرفیت‌های تاریخی را فعال کنیم. پاسخ به خیلی از تهدیدها بازگشت به تاریخ است. باید بررسی کنیم در جایی که ما پیشرفت داشته‌ایم، ما چه روابطی با همسایگان داشته‌ایم.  

دکتر محسن خلیلی:

موضوع مورد بحث را با محور قرار دادن ژنوم ژئوپلیتیک در ارتباط با همسایگان مورد بررسی قرار می‌دهم. ژنوم ژئوپلیتیک نقشۀ جغرافیایی ژنتیک سیاست در یک کشور است که در شکل دادن به رفتارهای نظام سیاسی در نظام بین‌الملل مؤثر است. همان‌گونه که انسان‌ها مطابق با نقشه ژنتیک خود عمل می‌کنند، کشورها را نیز کدهای ژنتیک راهبری می‌کنند. ژنوم ژئوپلیتیک با نقشه ژنگان یک کشور به عنوان کدهای ژئوپلیتیک از جانب کشورهای رقیب و همسایه قلمداد می‌شوند و برنامه‌های سیاست خارجی یک کشور نسبت به کشور هدف را راهبری می‌کنند. یک کشور براساس نقشه ژنگان خود سیاست خارجی خود را سازماندهی می‌کند و کشور رقیب با توجه به کدهای ژئوپلیتیک موجود، در آن کشور سعی بر خنثی سازی سیاست خارجی آن کشور دارد.

در ارتباط با ژن که قسمتی از ژنوم است، چهار حالت را برای رفتار آن‌ها می‌توان در نظر گرفت: 1- ژن همیشه خاموش که امکان بروز و ظهور ندارند؛ 2- ژن مغلوب که وجود دارد اما توسط ژن غالب اجازه بروز و ظهور ندارد؛ 3- ژن غالب که فعال هستند و مانع بروز ژن مغلوب می‎شود؛ و 4- ژن موقتا خاموش که در زمان مناسبی فعال می‌شود.

این رفتارها را در سیاست خارجی و در روابط با کشورها و همسایگان می‌توان معادل سازی کرد. همان گونه که انسان‌ها مطابق با نقشه ژنتیک خود عمل می‌کنند، کشورها را نیز کدهای ژنتیک راهبری می‌کنند. واحدهای ژئوپلیتیک را نیز ژنوم‌های ژئوپلیتیک راهبری می‌کنند. کشورها یک واحد ژئوپلیتیک و متشکل از بافت‌های ژئوکالچر، ژئواسترتژیک، ژئواکونومیک و هیدروپلیتیک است که فعالانه با محیط بیرون از خود ارتباط دارند.

در همسایگی ایران، افغانستان با نزدیک به 60 منبع تنش و مشاجره مبنایی با همسایگان خود، کمابیش در قبال هر همسایه، 10 منبع مشاجره فعال و پنهان دارد و می‌تواند رکورددار منابع پنهان و آشکار مشاجره باشد.

در افغانستان، ژنوم‌های کارساز در مشاجره و منازعه‌های آینده شامل ضعف حکومت و بی‌ثباتی سیاسی؛ ماهیت تحمیلی مرزهای افغانستان؛ نقش حائلی افغانستان؛ تنوع قومی و زبانی؛ هیدروپلیتیک؛ محصور بودن در خشکی؛ ژئوپلیتیک مواد مخدر؛ و مهاجران و پناهندگان افغان است. وضعیت کنونی افغانستان وضعیت صرفاً سیاسی نیست و مسائل دیگری همچون تولید مواد مخدر و قاچاق آن به کشورهای دیگر نیز اهمیت زیادی دارند. مسیر ایران در دهه‌های اخیر مهمترین معبر ترانزیتی مواد مخدر افغانستان بوده است و این موقعیت ترانزیتی برای ایران موجب ترددهای غیرمجاز مرزی، درگیری و حاکم شدن فضای امنیتی در شرق کشور شده است.

ژنوم‌های فراوانی بر چندوچون آینده همسایگان شرقی/ شمالی ایران کارساز هستند؛ بسته به چگونگی فعالیت آن‌ها، در دو گروه فعال با کارکردهای مثبت و منفی و خاموش با طیفی از خاموشی مطلق تا موقتا خاموش، دسته‌بندی می‌شوند.

این ژنوم‌ها، میکرو هستند که از بافت‌های ژئوکالچر، ژئواسترتژیک، ژئواکونومیک و هیدروپلیتیک نشأت گرفته‌اند. بافت هیدروپلیتیک (با سلول‌های رود اترک، سد دوستی و هیرمند)؛ بافت ژئواکونومی (با سلول‌های مسیر انتقال انرژی و بازارچه‌های مرزی)؛ بافت ژئواستراتژیک (با سلول‌های موقعیت محوری، محصور بودن برخی کشورها و ارتباط برخی دیگر از کشورها با دریاهای آزاد، حضور نظامی قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و خزش ناتو)؛ و بافت ژئوکالچر (باسلول‌های فرهنگ، دین، ناسیونالیسم و تاریخ) عینیت دارند.

ارزش‌های نشأت گرفته از هر یک از بافتارها و سلول‌های ژئوپلیتیک، یک ژنوم ژئوپلیتیک (ژنگان ژئوپلیتیک) گفته می‌شود که با در نظر گرفتن راهبردها و راهکارهایی، می‌توان فعالیت‌های آنها را تحت کنترل درآورد. ژنو‌های فعال ژئوپلیتیک یا ژنوم غالب، می‌توانند به مرور زمان، مغلوب یا موقتا خاموش باشند. همچنین ژن‌های خاموش و موقتا خاموش می‌توانند بر اثر وقوع رخدادهایی، دچار موتاسیون و روشن و فعال شوند.

ویژگی‌های آسیای مرکزی نیز شامل موارد ذیل است: قلب اوراسیا و قلمرو راهبردی خشکی؛ مجاورت با قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای؛ منابع قابل توجه انرژی (نفت و گاز) و منابع معدنی؛ قرار گرفتن در پیکره جهان اسلام؛ بی‌ثباتی سیاسی و حکومت‌های شکننده؛ قاچاق مواد مخدر؛ افراط‌گرایی اسلامی؛ و بحران‌های قومی.

در افغانستان فلز لیتیوم به عنوان یک منبع معدنی موجود است که در ساخت خیلی از وسایل جدید کاربرد دارند و یکی از موضوع مشاجره و یک ژن است که نگاه قدرت‌ها را به سوی خود متوجه کرده است.

از سوی دیگر، باید توجه ما به ازبکستان باشد چون زمینه افراط گرایی اسلامی زیادی در آن وجود دارد. این ویژگیها و ژن‌های آسیای مرکزی زمینه فعال شدن و انتشار را دارند.

در مجموع، همسایگی دو معنای کالبدی و عاطفی دارد. ما با 15 کشور همسایه هستیم اما ارتباط عاطفی ضعیف است و باید در مسیر تقویت آن حرکت کنیم.